Philippe Burrin, znakomity historyk genewski, poświęcił dwa eseje faszyzmowi. Uczynił tak z powodów nie tylko profesjonalnych. Czytając tę książkę, mamy wrażenie, że autor czuje gorący oddech faszyzmu na plecach. Dlatego próbuje on uchwycić tajemnicę faszyzmu. Pyta o źródła tej duchowej zarazy, zwłaszcza w Niemczech. Czy faszyzm - zrodzony w Italii Mussoliniego - był tym samym, co nazizm Hitlera? Jakie były ich elementy wspólne, a jakie były różne? Na czym polegała koalicja nazizmu z prawicą konserwatywną, która pozwoliła Hitlerowi sięgnąć po władzę? W czym faszyzm odróżnia się od nacjonalizmów XIX wieku? Moc tych pytań, moc różnych wyjaśnień. Miał faszyzm swoją grozę, swój strach i swoją nędzę. Ale miał też swój urok, czar uwodzicielski, magnetyzm. Szczególnie urzekał młodych, którym oferował bajeczną przyszłość, świat oczyszczony i wolny od brudu. Autor zastanawia się: kim byli naziści? Jak powstała wśród nich myśl o zagładzie Żydów - najbardziej szalonej zbrodni naszych czasów? Burrin zestawia hitleryzm ze stalinizmem; wskazuje na bliskość rytuałów i technik terroru; pokazuje też odmienności. Fascynujący jest na przykład obraz kultu wodza w obu totalitaryzmach. Nazizm wielokrotnie analizowany przez Burrina to faszyzm potężny. Ale oprócz tego istniał jeszcze faszyzm lilipuci, kolaborancki i satelicki. Autor pokazuje to na przykładzie faszyzmu francuskiego. Opowiada o związkach bliskich faszyzmowi, ale podkreśla, że marszałek P?tain i reżym Vichy to nie były twory faszystowskie, choć zasłużyły na nazwę kolaboracji. Jednak faszyzm był czymś innym. Oprócz wyrażanych idei i klimatu mentalnego miał także swoją wizję narodowego społeczeństwa. Był to "projekt narodowego odrodzenia realizowany poprzez wykluczenie tych wszystkich, którzy ponoszą winę za dekadencję, podziały i kosmopolityzm, oraz poprzez ukształtowanie narodu wyznającego wartości takie, jak wiara, siła i walka, narodu, który pod kierunkiem absolutnego przywódcy i nowej arystokracji stawia sobie za zadanie narzucenie otoczeniu swojej potęgi i dominacji, wyzbywając się przy tym wszelkich ludzkich skrupułów". Ta ważna diagnoza okazuje się nieoczekiwanie aktualna w Europie naszego czasu. Wciąż spotykamy marzycieli politycznych, których powszechna pamięć o faszyzmie realnym zmusza do kamuflowana istoty własnych projektów. [Adam Michnik]

Wstęp * PORÓWNANIA * 1. Reżimy faszystowski i nazistowski * Autorytarny kompromis * Pojedynek między partią i Państwem * Poparcie mas * Mit wodza * 2. Polityczna wyobrażeniowość faszyzmu * 3. Hitler i Stalin * KRYZYS NAZISTOWSKI * 4. Kto był nazistą? * 5. Charyzma i radykalizm * 6. Przez pryzmat akceptacji * 7. Hitler, rasa i naród * 8. Przemoc wrodzona * 9. Auschwitz * 10. Niemcy i ludobójstwo * FRANCJA W GODZINIE PRÓBY * 11. Podniesiona pięść i wyciągnięte ramię * Marksistowska przejrzystość i faszystowska scenografia * Paramilitarny arsenał Weimaru * Trzy strzałki przeciwko swastyce * Importowanie podniesionej pięści * Koszule socjalistów * Komunistyczny apel poległych * Obchody organizowane przez Front Ludowy * Symbol jako substytut rewolucji? * 12. Magnetyczna siła przyciągania faszyzmu * Jules Romains i marzenia o demokratycznym "fascio" * Emmanuel Mounier i "zasługi" faszyzmu * Bertrand de Jouvenel i nazizm: rywalizacja na rzecz pokoju * Pierre Drieu La Rochelle i "rozsądny faszyzm" * Thierry Maulnier i jego rzekomy konflikt z nazizmem * 13. Francuski faszyzm * 14. Francja i rządy Vichy w nazistowskiej Europie * 15. Vichy, od historii do pamięci * Dwuznaczna i zmieniająca się przeszłość * "Rekonstrukcja duszy narodowej" * Żywa pamięć